Mijn man schrijft zijn familienaam als Huijsmans – dezelfde spellingswijze als de overheid aanhoudt op officiële documenten. Een deel van zijn familie geeft echter de voorkeur aan Huysmans, en voor de buiten Nederland woonachtige familieleden hebben ook de buitenlandse autoriteiten voor die variant gekozen. Wat betekent deze naam, en wat is de juiste spelling?
Vandaag de dag zullen de meeste mensen de term “huisman” in de eerste plaats associëren met iemand die in zijn gezin de zorg voor de huishouding voor zijn rekening neemt, maar in vroeger tijden had het woord een andere lading. Anno 1885 schrijft Winkler hierover(i):
In vorige eeuen, tot in het begin van dit loopende jaarhonderd werden de boeren veelal “huislieden” genoemd; huysman, hûsman, vooral in Holland en Friesland. Van daar de geslachtsnamen Huisman, Huysman, Huysmans, Huesman, enz.
Huijsmans is dus, zoals vele namen eindigend op –man, een beroepsnaam. Hoe zit het dan met die –s aan het eind? Daarover zegt Winkler(ii):
Nevens deze eenvoudige man-namen staan de patronymika daarvan, die ook eene niet kleine groep van nederlandsche geslachtsnamen formen. Het zijn allen eenvoudige nederlandsche tweede naamvallen en gaan dus allen op mans uit.
De eerste Huijsmans zal dus de zoon geweest zijn van een boer. Nu ook dat is opgehelderd blijft alleen dat hete hangijzer nog over: ij of y? De Nederlandse Familienamendatabank maakt er korte metten mee. Op taalkundige gronden maakt die niet eens verschil tussen beide vormen. We moeten deze y niet zien als i-grec, zo stelt men, maar als een ij zonder puntjes die in feite hetzelfde letterteken is als de ij met puntjes:
In de meeste Nederlandse namen met een y betreft het deze puntloze ij, een relict dat in ons alfabet weliswaar de vorm van de Griekse y heeft aangenomen, maar zondermeer met de ij gelijkgesteld kan worden. In moderne spelling zouden beide grafemen in combinatie met een andere klinker inmiddels door een enkele i zijn vervangen: De Bruijn > De Bruin.
In wezen bestaat het typisch Nederlandse letterteken uit twee letters. Het is ontstaan uit ii = een lange i, die later ter verduidelijking als ij werd geschreven en nog later als tweeklank ij (ei) werd uitgesproken. Van de 16de tot de 18de eeuw, toen het schrift nog geenszins genormaliseerd was, werd de ij vaak zonder punten geschreven. Hetzelfde letterteken werd gebruikt als variant van de i (yemant, cleyn). In lopend schrift ging daardoor het onderscheid tussen i, ij met en y zonder punten verloren. De verwarring is nog vergroot omdat in het alfabet aan de ij, die strikt genomen als i + j behoort te worden behandeld, de plaats vóór de z werd toegewezen, terwijl in andere talen daar de y (i-grec) is geplaatst. Deze Griekse y (upsilon) is in feite een andere letter die het Nederlands in leenwoorden tot zich heeft gekregen.
Dus, wat is nu de juiste spelling?
In de akten uit doop-, trouw- en begraafregisters en de Burgerlijke Stand die ik heb bekeken in het kader van het genealogisch onderzoek naar de familie is Huijsmans veruit de meest voorkomende spelling, ook in de oudste documenten. Al ben ik alle denkbare varianten één of meerdere keren tegengekomen: naast Huysmans ook Huismans, Huijsman, Huysman en Huisman. Die laatste vier vormen worden slechts sporadisch gebruikt; in andere bronnen die betrekking hebben op dezelfde individuen wordt hun familienaam als Huijsmans of Huysmans gespeld. Een enkele keer gebruikte een ambtenaar binnen één document zowel de ij als de y. Of de ambtenaar gebruikte de ene variant, en naamdrager ondertekende met een andere. Historisch gezien lijkt de schrijfwijze Huijsmans de beste papieren te hebben, maar ook het afwisselende gebruik van Huijsmans en Huysmans binnen één familie doet wel recht aan hoe door de eeuwen heen met de spelling van de naam is omgegaan.
- Onder Geslachtsnamen aan het landbouersbedrijf ontleend, zie p. 301 ↩
- Onder Geslachtsnamen met mans samengesteld, zie p. 321-322 ↩